ਨਾਵਲ ਜ਼ੀਨਤ -- ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਦਰਦ ਦੀ ਹੂਕ (ਪੁਸਤਕ ਪੜਚੋਲ )

ਹਾਇਕੂ ਅਤੇ ਹਾਇਬਨ ਲੇਖਕ ਪਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀ ਗੁਰਮੀਤ ਸੰਧੂ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਦੀ ਪਲੇਠੀ ਪੁਸਤਕ ਨਾਵਲ ਜ਼ੀਨਤ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਦਰਦ ਦੀ ਹੂਕ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਲਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਦਭਾਵਨਾ, ਵਿਛੋੜੇ, ਹੌਕੇ ਅਤੇ ਦਰਦ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਿਛੋੜੇ ਦੇ ਦਰਦ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਣ ਵਾਲਾ ਸੁਖਾਵਾਂ ਪੱਖ ਨਾਵਲ ਦਾ ਰੁੱਖ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹਦਿਲੀ, ਸਹਿਯੋਗ, ਸਹਿਹੋਂਦ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਤੋਂ ਸ਼ਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਹੇੜਨ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੱਤਪਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਜੀਦਾ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹ ਸਮਰੱਥਾ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਮੀਰ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਕੀਦੇ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜਿਤਨੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ, ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ, ਨਾਟਕ, ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਸਫਰਨਾਮੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਗ ੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਦੁਖਾਂਤ ਪਰਧਾਨ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਭਾਵੇਂ ਹੈ ਵੀ ਇਕ ਸੰਜੀਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੀ ਸੀ। ਜ਼ੀਨਤ ਨਾਵਲ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਦੁਖਾਂਤ ਅਤੇ ਸੁਖਾਂਤ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਜਾ ਵਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੰਬਰਦਾਰ ਅਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਅਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੱਕ ਦਾਨ ਸਿੰਘ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਤਾਂ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੰਬਰਦਾਰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਅਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਲਈ ਫ਼ੌਜੀ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਮੁਲ ਲੈ ਕੇ ਗੱਡੇ ਵਿਚ ਘਾਹ ਫੂਸ ਵਿਚ ਲੁਕੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਛੱਡਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਰਸਤੇ ਮਿਲੇ ਫ਼ੌਜੀ ਟਰੱਕ ਵਿਚ ਬਿਠਾਉਣ ਸਮੇਂ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਅਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੀ ਧੀ ਜ਼ੀਨਤ ਬਾਲ ਉਮਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੱਡੇ ਵਿਚ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਰਹਿ ਗਈ। ਜ਼ੀਨਤ ਨੂੰ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਘਰ ਰੱਖਕੇ ਖ਼ਤਰਾ ਮੁੱਲ ਲੈ ਰਿਹਾ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਚਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਜ਼ੀਨਤ ਨੂੰ ਲੁਕੋ ਕੇ ਰੱਖਣ ਬਾਰੇ ਆਦਮੀ ਤੀਵੀਂ ਵਿਚ ਤਕਰਾਰ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਜ਼ੀਨਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਨਿੱਘੇ ਦੋਸਤ ਮੁਨਸ਼ੀ ਅਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੀ ਅਮਾਨਤ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਹ ਸਾਰਾ ਨਾਵਲ ਜ਼ੀਨਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਮਾਨਤ ਸਮਝਕੇ ਰੱਖਣ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ।  ਇਕ ਕਿਸਮ ਨਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਾਂਝ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਹਉਕਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਸਰਲ ਅਤੇ ਰੋਜ ਮਰਰ੍ਹਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚੋਂ ਵਰਤੀ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਮੂੰਹ ਬੋਲਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਖ਼ੂਬੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਾਵਲ ਇਹ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰੀਨ ਜੀਵਨ ਬਸਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਪਰਵਾਸ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸਿਕ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਸੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਤੰਦਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਜੋੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਦੁਆਰਾ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸਕੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਸੁਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹ ਨਾਵਲ ਦਾ ਉਸਾਰੂ ਪੱਖ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਦੰਗੇ-ਫਸਾਦਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੀਤ ਸੰਧੂ ਨੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਭੁੱਲਕੇ ਸੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਜਿਓਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਆਪਸੀ ਕੱਟ-ਵੱਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥਾਂ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ 40 ਵੱਡੇ-ਛੋਟੇ ਚੈਪਟਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 3 ਚੈਪਟਰ ਅੱਧਾ-ਅੱਧਾ ਪੰਨੇ ਦੇ ਅਤੇ 4 ਚੈਪਟਰ 1-1 ਪੰਨੇ ਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਚੈਪਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸੰਕੇਤਕ ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੌਚਕਤਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਕ ਚੈਪਟਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜਾ ਚੈਪਟਰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਇਛਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਲੇਖਕ ਦੀ ਖ਼ੂਬੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰੌਚਕਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗੋਂ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਅਤੇ ਲੜੀ ਟੁੱਟਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। 104 ਪੰਨਿਆਂ ਵਾਲਾ ਜ਼ੀਨਤ ਨਾਵਲ ਲੋਕ ਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਮੋਹਾਲੀ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਭੂਮਿਕਾ, ਮੁੱਖ-ਬੰਦ ਅਤੇ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।