ਡਾ. ਸੋਨੀਆਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਧੁੰਦ' (ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਲੇਖ )

ਡਾਸੋਨੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਾਲੀ ਪੁਸਤਕ ਧੁੰਦ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤੀ ਜਾ ਰਹੀਅਣਗਹਿਲੀਬਾਰੇ ਚਿੰਤਾਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾਕਰਦੀਹੈ।ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ29ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮਦੀਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਸੰਗਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਮਲਨਾਕਰਨਬਾਰੇ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਸਚੇਤਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤੇਲੇਖ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ,ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਅਤੇ ਉਦਾਸੀਆਂ ਬਾਰੇ ਹਨ।ਸੋਨੀਆਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਧੁੰਦ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮਦੀਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੋਚ ਵਿਚਮਿਲਾਵਟ ਹੋ ਰਹੀਹੈ।ਉਸ ਉਪਰ ਧੁੰਦ ਜੰਮ ਗਈ ਹੈ।ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਧੁੰਦ ਨੇ ਢੱਕ ਲਿਆਹੈ।ਉਹ ਮਹਿਸੂਸਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ,ਸਮਾਜਿਕ,ਆਰਥਿਕਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਿਕਮਿਲਾਵਟਹੋਣਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਮੰਤਵਨਾਲ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮਸਥਾਪਤਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਪੂਰਤੀਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ।ਲੇਖਕਾਦੇ ਲੇਖਾਂ ਅਨੁਸਾਰ  ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਭਰਮਾਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣ ਦੀਕੋਸ਼ਿਸਕੀਤੀ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੁਆਰਾ ਉਨ•ਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਫਸਰਹੀਹੈ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਊਣਤਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰਕਰਨਲਈਸੰਬਾਦਕਰਨਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾਕਰਦੀਹੈ। ਉਸਦੇ ਲੇਖਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਕੁਝ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਚਮਤਕਾਰਵਿਖਾਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਰਗਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾਹੈ।ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਵਿਚਜਾਣਬੁਝਕੇ ਮਿਲਾਵਟਕੀਤੀਹੋਈ ਹੈ।ਸਿੱਖ ਧਰਮਚਮਤਕਾਰਾਂ ਵਿਚਯਕੀਨਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸਗੋਂ ਚਮਤਕਾਰਾਂ ਦਾਖੰਡਨਕਰਦਾਹੈ।ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪ੍ਰਵਾਨਸਿਰਲੇਖਵਾਲੇ ਲੇਖਵਿਚਗੁਰੂ ਨਾਨਕਦੇਵ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਵੀਕਰਾਮਾਤਾਂ ਕਰਨਦੀਕੋਸਿਸ਼ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਵਿਚਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਭਾਵਵੀਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰਦੀਕਦਰਕਰਦੇ ਸਨ।ਚਮਤਕਾਰਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਸੋਨੀਆਂ ਕਈ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰਬਣਾਕੇ ਲੇਖਲਿਖਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਨ•ਾਂ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਦੀਕਿਤੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾਕਰਦੀ ਹੈ,ਜਿਵੇਂ ਤੇਰਾਤੇਰਾਸਿਰਲੇਖਵਾਲੀਜਨਮ ਸਾਖੀ ਵਿਚਕਰਾਮਾਤ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸੇ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਵਿਚਮੂਰਤੀਪੂਜਾਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਸਮਝਦੀਹੈ।ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਛਕਾਉਣ ਨੂੰ ਖਰਾ ਸੌਦਾ ਕਹਿੰਦੀਹੈ।ਭਾਈਲਾਲੋ ਵਾਲੇ ਲੇਖਵਿਚਕਿਰਤਕਰਨਵਾਲੇ ਮਿਸਤਰੀ ਦੇ ਘਰਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਸੰਦੇਸਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਲਿਕਭਾਗੋ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦਾਖ਼ੂਨਚੂਸਣਵਾਲਾ ਚੰਗਾ ਵਿਅਕਤੀਨਹੀਂ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂਨਾਲ ਹੀ ਭਾਈਲਾਲੋ ਦੇ ਸਾਦੇ ਖਾਣੇ ਵਿਚੋਂ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਮਲਿਕਭਾਗੋ ਦੇ ਖਾਣੇ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ੂਨਦੀਕਰਾਮਾਤਦਾਸਮਰਥਨਕਰਦੀਹੈ।ਇਸੇ ਤਰ•ਾਂ ਰੀਠਿਆਂ ਵਾਲੀਅਤੇ ਸੱਚ ਖੰਡਵਾਲੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚਵੀਕਰਾਮਾਤਾਂ ਵਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਵੈਵਿਰੋਧੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਹੈ।ਖਰਾ ਸੌਦਾ ਸਿਰਲੇਖਵਾਲੇ ਲੇਖਵਿਚ ਲੰਗਰ ਪ੍ਰਥਾਦਾਸੰਬੰਧਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਖਲਾਉਣ ਨਾਲਜੋੜਕੇ ਵੇਖਦੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਸੰਸਾਕਰਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂਨਾਲ ਹੀ ਅਜੋਕੇ ਮਹਿੰਗੇ ਲੰਗਰਾਂ ਦਾਵਿਰੋਧਕਰਦੀਹੈ।ਵੇਸੇ ਗ਼ਰੀਬ ਦੇਮੂੰਹਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀਗੋਲਕਕਹਿੰਦੀਹੈ। ਇਸ ਲੇਖਵਿਚਖਾਲਸਾਏਡਸੰਸਥਾਦੀਤਾਰੀਫਕਰਦੀ ਹੋਈ ਸਿੱਖ ਧਰਮਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਮੌਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਮਦਦਕਰਨਲਈਲਿਖਦੀਹੈ। ਲੰਗਰਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾਦਾਸੰਦੇਸਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਤਪਾਤਦਾਖੰਡਨਕਰਦਾਹੈ।ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੋਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਛਕਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮਦੀਵਿਚਾਰਧਾਰਾਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਨਸਲਵਾਦਅਤੇ ਪਛਾਣਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾਸਮਾਧਾਨ ਹੋ ਸਕੇ।ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ਵਿਚਚੁਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜਕਰਨਦੀਤਾਕੀਦਕਰਦੀਹੈ।ਅੱਜ ਦੀਰਾਜਨੀਤੀਵਿਚ ਆ ਰਹੀਗਿਰਾਵਟ ਤੋਂ ਵੀਲੇਖਕਾਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀਵਿਚਵੀਪਖੰਡਵਾਦਭਾਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾਹੈ।ਸੋਨੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿਖੁਦਕਹਿਣੀ ਤੇ ਕਰਨੀਵਿਚਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਵੀ ਉਹੀ ਤਵੱਕੋ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਰਹਿੰਦੀਸਵੀਡਨਵਿਚ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂਪੰਜਾਬੀਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰਨਾਲ ਗੜੁਚ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮਵਿਚ ਆ ਰਹੀਗਿਰਾਵਟ ਤੋਂ ਉਹ ਅਤਿਅੰਤਦੁੱਖੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚਸਿੱਖ ਧਰਮਬਾਰੇ ਬੜੀਦਲੇਰੀਅਤੇ ਬੇਬਾਕੀਨਾਲਲਿਖਦੀਹੈ।ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਉਹ ਕੋਮਲਕਲਾਦੀਪ੍ਰਤੀਕ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂਗ਼ਲਤਕੰਮਾਂ ਦੇ ਸਖਤ  ਵਿਰੁਧ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਪੱਸਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਲੇਖਕਿਰਤਕਰੋ ਤੇਵੰਡ  ਕੇ ਛੱਕੋ ਦੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮਦੀਵਿਚਾਰਧਾਰਾਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਹਨ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾਪਾਠ ਤਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ•ਾਂ ਦੇ ਅਰਥਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀਆਂ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਊਣਤਾਈਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।ਗ੍ਰੰਥੀ,ਰਾਗੀਅਤੇ ਕਥਾਕਾਰ ਬਹੁਤੇ ਪੜ•ੇ ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।ਡੇਰਾਵਾਦ ਪ੍ਰਫੁਲਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਖੌਤੀ ਸੰਤਮਹਾਤਮਾਬਰਸੀਆਂ ਦੇ ਸਮਾਗਮਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਲੈਂਦੇਹਨ।ਡੇਰਿਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਹੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਕੁਲ ਵੱਸੋਂ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।ਅਨਪੜ• ਲੋਕਵਹਿਮਾਭਰਮਾਵਿਚਫਸਕੇ ਗੁਮਰਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਗਿਆਨਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣਹਨ।ਧਾਰਮਿਕਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਵੱਧ ਰਹੀਹੈ।ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂਧਰਮ ਸੁੰਗੜ ਰਿਹਾਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮਵਿਚਵੀਕਟੜਵਾਦਭਾਰੂ ਹੋ ਰਿਹਾਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਦਾਪਹਿਲਾ ਹੀ ਲੇਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖਵਾਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕਦੇਵਦੇ ਜਨਮਬਾਰੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਕਮਤਨਾਹੋਣਕਰਕੇ ਚਿੰਤਾਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਅਜਿਹੇ ਮਤਭੇਦਾਂਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿਚਪਏ ਹੋਏ ਹਨ।ਦੂਜਾਲੇਖਬਾਬਾਨਾਨਕ ਨੂੰ ਪੜ•ਨੇ ਭੇਜਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕਦੇਵਦੀਬਚਪਨਵਿਚ ਹੀ ਸਿਆਣਪਦਾਜਿਕਰਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕਦੇਵ ਜੀ ਆਮਪੜ•ਾਈਦੀ ਥਾਂ ਅਜਿਹੀ ਪੜ•ਾਈਕਰਨਦੀ ਪੁਰਜੋਰ ਸ਼ਿਫਾਰਸਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲਗਿਆਨਦੀਪ੍ਰਾਪਤੀਹੋਵੇ।ਇਥੇਸੋਨੀਆਂ ਪੰਜਾਬਵਿਚਲੀਵਰਤਮਾਨਪੜ•ਾਈਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਧੂਰਾਗਿਆਨਹੈ।ਸਰਕਾਰੀਅਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟਸਕੂਲਾਂ ਦੀਪੜ•ਾਈਦਾ ਜ਼ਮੀਨਅਸਮਾਨਦਾਫਰਕਹੈ।ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੇਖਵਿਚਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਪੜ•ਾਈਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤਕਰਨਨਾਲਬਲਾਤਕਾਰ ਲੁੱਟ, ਖੋਹ,ਧੋਖੇ ਅਤੇ  ਫਰੇਬਕਰਨਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅੱਗੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।ਲੋਭ,ਲਾਲਚ,ਘਰੇਲ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਖਾਦਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚਮਿਲਾਵਟ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਵੀਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਂਦੀ ਹੈ।ਉਹ ਇਹ ਵੀਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਨਹੀਂ ਲੋਕਵੀਬਰਾਬਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਹਨ।ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕੋਸ ਕੇ ਆਪ ਸੁਰਖੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।ਟੀਵੀਅਤੇ ਫਿਲਮਾਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਹਨ।ਜਨੇਊ ਪਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਵਿਚ ਉਹ ਇਸਨੂੰਵੀਪਖੰਡਵਾਦਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮਕੀਤੇ ਜਾਣਜਿਨ•ਾਂ ਦਾਸਥਾਈਲਾਭਹੋਵੇ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬਵਿਚਧੜੇਬੰਦੀਆਂ ਕਰਕੇ ਲੜਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਣਲਈਜਦੋਜਹਿਦਕਰਦੇ ਹਨ । ਇੰਜ ਸਾਡੇਧਾਰਮਿਕਅਕੀਦੇ ਵਿਚਘਾਟਦਾਕਾਰਨਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਜੇਕਰਸਾਡਾਪ੍ਰਚਾਰਠੀਕਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਲ ਕਿਉਂ ਜਾਣ।ਸ਼ਰਾਧਕਰਨੇ,ਮੜ•ੀਆਂ ਮਸਾਣਾ ਨੂੰ ਪੂਜਣਾਅਤੇ ਫੈਸ਼ਨਪ੍ਰਸਤਹੋਣਾ ਪਤਿਤਪੁਣੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨਹਨ।ਕਰਮਕਾਂਡ ਤੋਂ ਤੌਬਾ ਲੇਖਵਿਚ ਹਰਿਦੁਆਰ ਵਿਖੇ ਪੰਡਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੂਰਜ ਦੇ ਨਜਦੀਕਆਪਣੇ ਪ੍ਰਿਤਲੋਕਲਈਸ਼ਰਾਧਾਂ ਮੌਕੇ ਪਾਣੀਦੇਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਸੂਰਜਵਲਪਿਠਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀਦੇਣਾ, ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਬਾਦਲੀਲਸਮਝਾਉਣ ਲਈਸੀ, ਉਨ•ਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿਜੇ  ਤੁਹਾਡਾ ਪਾਣੀ ਲੱਖਾਂ ਮੀਲਦੂਰਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਖੇਤ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹਨ।ਦਲੀਲਨਾਲ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਰਸਤੇ ਪਾਇਆ।ਪੰਜਾਬਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬਦੀਬੇਅਦਬੀਬਾਰੇ ਵੀਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦਾਬਾਈਕਾਟਕਰਕੇ ਅਤੇ ਉਨ•ਾਂ ਨੂੰ ਦਲਿਤ ਕਹਿਕੇ ਗੁਰੂ ਦੀਵਿਚਾਰਧਾਰਾਦੀਬੇਅਦਬੀਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।ਜਾਤਾਂ ਪਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣਾਰਹੇ ਹਾਂ।ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਆੜੇ ਹੱਥੀਂ ਲੈਂਦੀ ਹੋਈ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਗਿਰਾਵਟਦੀ ਉਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰਹੈ।ਭੇਖੀਆਂ ਦਾਵੀਪਰਦਾਫਾਸ਼ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਕਾਰਪਹਿਨਣਦਾਵਿਖਾਵਾਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂਅਸਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀਵਿਚ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰਹਨ।ਗੁਰੂ ਨਾਨਕਦੇਵ ਜੀ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਸਨ, ਇਸਬਾਰੇ ਇਕ ਲੇਖਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀਰਤਨਰਾਹੀਂ  ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਿਰੁਧ ਲਾਮਬੰਦਕਰਨਦੀਕੋਸਿਸ਼ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।ਲੋਕਪਾਠਵੀ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦਸ਼ਰਾਬਅਤੇ ਮੀਟਦੀਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਪੰਜਾਬਵਿਚ ਉਹ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਕੂਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਦੇ ਠੇਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਹਨ।ਸਰਕਾਰਾਂ ਆਪਆਪਣੀਆਮਦਨ ਵਧਾਉਣ ਲਈਨਸ਼ੇਵੇਚਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਗੀਤਕਾਰਸਭਿਆਚਾਰਕਨਸ਼ੇਵੇਚਰਹੇ ਹਨ।ਸੋਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਲਾਭਦਾਇਕਨਸ਼ਾਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮਦਾ ਹੈ, ਜੇ ਨਸ਼ਾਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਮਸਿਮਰਨਕੀਤਾਜਾਵੇ। ਉਹ ਇਕ ਲੇਖਵਿਚ ਇਹ ਵੀਲਿਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਪਦੀਝੂਠਬੋਲਕੇ ਕੀਤੀਕਮਾਈਨਹੀਂ ਕਰਨੀਚਾਹੀਦੀ।ਧਾਰਮਿਕਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਝੂਠਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾ ਖੋਲ•ੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਰੱਬ ਇਕ ਅਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ,ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਵਿਚਲੇਖਕਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੱਕੇ ਵਿਚਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾਬੇ ਵੱਲ ਲੱਤਾਂ ਕਰਕੇ ਸੁੱਤੇ ਸੀ ਤਾਂ ਕਾਜੀ ਨੇ ਇਤਰਾਜਕੀਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਰੱਬ ਦੇ ਘਰਵਲਪੈਰਕੀਤੇ ਹਨ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿੱਧਰ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਦੱਸੋ ਮੈਂ ਉਧਰ ਪੈਰਕਰਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਕਾਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾਪਿਆ ਕਿ ਰੱਬ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਬਾਰਬਰ ਰੁਤਬਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬਵਿਚਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦਰਘਟ ਗਈ ਹੈ।ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਸਾਰਦੀ ਉਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।ਸੰਸਾਰਵਿਚਪੈਸੇ ਦੀਹੋੜ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।
   ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਸਿੱਖਾਂਅਤੇ ਸਮਾਜਵਿਚ ਆ ਰਹੀਗਿਰਾਵਟ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।ਆਮਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀਅਣਪੜ•ਤਾਕਰਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕੰਮਵਿਚ ਪੁਰਤਨ ਵਿਚਾਰਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਯੋਗਦਾਨਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨਕਰਕੇ ਲੋਕਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕਦਾਰਾਂ ਦੇ ਟੇਟੇ ਚੜ•ਕੇ ਡੇਰਿਆਂ, ਅਖੌਤੀ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਮੜ•ੀਮਸਾਣਾਂ ਦੀਪੂਜਾਕਰਨਵਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਡੇਰਿਆਂ ਵਲ ਪ੍ਰੇਰਤਹੋਣਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਉਂਦੀ ਹੈ।