ਤਪਦੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ
(ਪੁਸਤਕ ਪੜਚੋਲ )
ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ
ਪੁਸਤਕ ---ਤਪਦੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ
ਲੇਖਕ –ਹਾਕਮ ਸਿੰਘ ਗਾਲਿਬ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ –ਲੋਕ ਰੰਗ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਬਰਨਾਲਾ
ਪੰਨੇ ----352 ਮੁੱਲ ---300 ਰੁਪਏ
ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਨਾਵਲ ਹੈ । ਦਲਿਤ ਵਰਗ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪ ਦਾਸਤਾਨ ਹੈ । ਨਾਵਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਥਾ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਪੈਂਤੀ ਕਾਂਡਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਟਿਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਸਿਧ ਆਲੋਚਕ ਡਾ ਤੇਜਵੰਤ ਮਾਨ ਨੇ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਮੈਟਾਫਰ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰਚਨਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਮੁਚੀ ਕਹਾਣੀ ਦਲਿਤ ਤੇ ਗਰੀਬ ਕਿਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਹੈ । ਨਾਵਲ ਦਾ ਮੁਖ ਪਾਤਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਹੈ । ਕਿਰਤੀ ਕਾਮਿਆਂ ਦੇ ਹਕਾਂ ਦੀ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਾਬਰ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਲ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧੂੰਆ ਧਾਰ ਭਾਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੁਲੀਸ ਜਬਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਜਲਸੇ ਜਲੂਸ ਕਰਕੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਮੁਖ ਸੁਰ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਮਾਂ ਬਾਪ, ਭਰਾ, ਭੈਣਾ, ਪਤਨੀ ਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਭ ਮਿਹਨਤ ਕਰਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਡੇ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਗਾਰਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਸਵਿੰਦਰ ਨੁੰ ਇਹ ਜੁਝਾਰੂ ਬਿਰਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ । ਜਸਵਿੰਦਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਹੈ । ਉਂਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਨ । ਤੀਸਰੇ ਬਚੇ ਦੇ ਜਣੇਪਾ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਘਰ ਵਿਚ ਜਣੇਪਾ ਕਰਾਉਣ ਵੇਲੇ ਕੇਸ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਰਦਨਾਕ ਹਨ । ਕਿਉਂ ਕਿ ਘਰ ਵਿਚ ਗਰੀਬੀ ਹੈ । ਇਸ ਮੋਕੇ ਤੇ ਜਸਵਿੰਦਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਹੈ । ਪਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਦ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੈ । ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਪਿਛੋਂ ਰਿਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਸਵਿੰਦਰ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਭਰਾ ਸਿਧਾ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਹ ਵਿਚਾਰੀ ਬਚਦੀ ਨਹੀਂ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਘਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਵਿਚ ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਹੈ । ਆਪਸੀ ਇਤਫਾਕ ਹੈ ।
ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿਛੋਂ ਜਸਵਿੰਦਰ ਦਾ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਆਉਣ ਜਾਣ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਉਡਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਜਸਵਿੰਦਰ ਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਉਸਦੀ ਵਡੀ ਸਾਲੀ ਹਰਸਿਮਰਨ ਸਮਝਦੀ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਜੁਆਨ ਹਨ । ਹਰਸਿਮਰਨ ਆਪਣੇ ਜੀਜੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਖਿਆਲ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਸਵਿੰਦਰ ਵੀ ਜਕੋਤਕੀ ਵਿਚ ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਸਾਰੇ ਘਟਨਾ ਕਰਮ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਰੜਕਦੀ ਹੈ । ਨਾਵਲ ਦੇ 28 ਕਾਂਡ ਦੂਸਰੇ ਵਿਆਹ ਤਕ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਨਵੀ ਵਿਆਹੀ ਜੋੜੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਸਲਿਆਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਂਦਾਂ ਬਚਪਨ ,ਸਿਖਿਆ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਹੈ । ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਪਾਤਰਾਂ ਨਾਲ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਔਖੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀ ਹਨ । ਜਿਂਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਪਦੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਦਲਿਤ ਵਿਹੜਿਆਂ ਦੇ ਇਹ ਪਾਤਰ ਕੱਚੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਛੱਤਾਂ ਮੀਂਹ ਵਿਚ ਸਿਰ ਤੇ ਚੋਂਣ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਮੱਛਰ ਵਢ ਵਢ ਖਾਂਦਾ ਹੈ {। ਨੀਂਦ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ । ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਅੰਬਾਰ ਹਨ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅਖੌਤੀ ਵਿਕਾਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 72 ਸਾਲ ਬੀਤ ਜਾਣ ਤੇ ਵੀ ਵਿਹੜਿਆਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਤਬਕਾ ਵੋਟ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ । ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਵੋਟ ਬੈਂਕ ਹਨ । ਵਕਤੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਕੇ ਵੋਟਾਂ ਬਟੋਰ ਕੇ ਗੱਦੀਆਂ ਸਾਂਭ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਨਾਵਲ ਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਪਖ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਰਾਹੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਛੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਰਹੂਮ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਆਖਰੀ ਨਾਵਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸਮੁਚੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਕ ਹੈ ।